بخش ۶۴ - حکایت آمدن عرب شترسوار به شهر ری و سؤال اهل شهراز او و احوال کاروان آن عرب

آن عرب آمد به سوی شهر ری

از بنی قعقاع یا از اهل طی

کاروان ری سوی حج رفته بود

رازیان را آگهی زیشان نبود

رازیان بودند اندر روز و شب

هر طرف در جستجو و در طلب

چونکه دیدند آن عرب را بر جمل

جمله سوی او دویدند از عجل

کی برید خوش لقای نیکخوی

حال اهل قافله با ما بگوی

تو برید کاروان ماستی

هم به کار و بارشان داناستی

بازگو احوال دور افتادگان

وارهان جان از غم و لب از فغان

بازگو از محفل و یاران ما

گلرخان سرو بالایان ما

بازگو احوال ایشان ای بشیر

مژدگانی هرچه می‌خواهی بگیر

بازگو از نوجوانان چمن

وز گل و شمشاد و سرو و نسترن

شرح حال یثرب و بطحا بگوی

قصه یاران ما با ما بگوی

وز صفا و مروه با ما گو سخن

دل ز غم خالی کن و جان از محن

ای برید آخر خدا را همتی

زنده کن از مژدهٔ خود آیتی

ای تو با عیسای مریم همنفس

مرده‌ایم از بهر حق فریاد رس

زنده گردان این گروه مرده را

روح بخش این قالب افسرده را

الغرض بگرفته دورش اهل ری

زین نمط در گفتگو هریک به وی

این یکی پرسید احوال پدر

وان دگر حال برادر وان پسر

آن یکی از خال آن یک از عموی

وان ز مولی وان یکی دیگر ز شوی

مانده در حیرت عرب اندر میان

گه سوی این دید گاهی سوی آن

نی سخنشان فهم کردی آن غریب

نی در آنجا ترجمانی هم لبیب

نی خبر او را ز حال کاروان

نه از منا او را نه از مشعر نشان

گفت ما ادری و خلاق الجمیل

ما تقولون اذهبوا خل السبیل

چون شنیدند این سخن را آن همه

در میانشان گشت پیدا همهمه

کاین سخن را چیست معنی و بیان

این خبر باشد یقین از کاروان

گفت آن یک از رفیقان عرب

مژدگانی از شما خواهد ذهب

اذهبوا یعنی ذهب آرید زود

تا بگویم حال شرح آن حدود

وان دگر گفت اذهبوا هست از ذهاب

رو به ره آرید یعنی با شتاب

ره بپردازید از دزد و دغل

تا بیاید کاروانتان بی وحل

رهزنان بگرفته گرد کاروان

کاروان حیران میان رهزنان

گرد آرید میهمان هرجا هرو

سوی دزد کاروان آرید رو

گفت سیم اذهبوا یعنی رسید

کاروان اینک سوی ایشان روید

رو به استقبالشان آرید شاد

کاروانتان آمد اینک نیوراد

چارمین گفتا که یاویل و کرب

ما تقولون گوید این مرد عرب

مات از موتست نزد ما زبان

موت مرگ آمد یقین ای رازیان

جامG ماتم کنون در بر کنید

موزه بردارید و مویه سر کنید

اهل ری بگرفته هریک مسلکی

هر گروهی تابع و هم هم یکی

یک گروهی سوی دکانها روان

گشته تا آرند نقد شایگان

از برای مژدگانی بی حذر

بوته‌ها را جمله بگشودند در

آنچه از همرس که بدشان دسترس

جمله آوردند بی وَجْف و مَکِس

وان گروه دیگر از جا خاستند

بر تن خود اسلحه آراستند

جمع شد فیلانی از نیوان ری

پر شده آن دشت و کوه از های و هی

بر فلک منجوقها افراختند

هایم و هامی به هامون تاختند

تا برآرند از همه دزدان دمار

خوار سازند آن گروه خارکار

جمع دیگر خانه‌ها آراستند

کوچه‌ها از خار و خس پیراستند

حلقه و دهلیز و برزن روفتند

طبل و کوس و دف به شادی کوفتند

مشعل و شمع و چراغ افروختند

هم به مجمر عود و عنبر سوختند

نوعروسان کرده هر هفت از شعف

جلوه‌گر از بام و از در هر طرف

کان عرب گفت آید امشب کاروان

نوجوانان کاروان را در میان

جوق دیگر کرده بر تن جامه چاک

کی دریغا کاروانشان شد هلاک

الغرض گردید بر پا های و هوی

از حقیقت هیچکس نابرده بوی

اعتماد جملگی بر فهم خویش

مانده در قید خیال وهم خویش

کرده واقع را مطابق با خیال

جز خیال خود سگالیده محال

بر هوای خود کشد تأویل را

پشه سوی خود کشاند پیل را

مصحف و توریة و انجیل و زبور

حبث دار و همه کلایدور

وهم این یا وحی ربانی‌ست این

فهم این با مصحف ثانی‌ست این

جز سگاله نیستت آخر سگال

بر سگال خویشتن چندان مبال

ساختی تأویل واقع را طباق

با هوای خود نباشد جز نفاق

زاید از آن صد خلاف و صد خلل

رخنه‌ها یابد به ادیان و ملل

هان اگر مردی تو ای مسند نشین

فهم خود را ساز با واقع قرین

گر تو با واقع مطابق ساختی

فهم خود منجوق علم افراختی

پاک سازد آینه خاطر ز زنگ

تا حقیقت رخ نماید بیدرنگ

نیست فهمت غیر پندار و گمان

هان ز پندار از حقیقت واممان

این علومت نیست جز افسانه‌ای

رو بخوان افسانه بر دیوانه‌ای

این خیالاتت همه طیف‌المنام

دیده بگشایی نبینی غیر نام

کار فرما چونکه شد بیم و گمان

از حقیقت کی کسی یابد نشان

چون تو را استاد باشد غنجموش

کی توانی یافت سرّ تنکلوش

زین گُمانها نزد ارباب خرد

لب مجنبان کابرویت می‌برد

می‌فریبی عامه را زاوهام خود

خویش را ز اضغاث و از احلام خود

هین نگر با خاصه این پندارها

دم مزن ز احلام با بیدارها

نزد موسی دم ز سحاری مزن

عنکبوتی گرد شهبازی متن

چون نشسته عیسی اندر بزمگاه

نبض قاروره تو از مرضی مخواه

برکشد داود چون نغمات را

سر مده این انکرالاصوات را

ای اصولی پیش جعفر دم مزن

از قیاس و رأی و استحسان و ظن

پرده برخیزد اگر از کارها

می‌شوی رسوا از این پندارها

سالها باشد که من هم ای رفیق

چون تو در دریای پندارم غریق

دفتری را گر ببینی ای همام

وهم در وهم است اول تا ختام

اندر اوراقم بجز پندار نیست

راست می‌گویم مرا انکار نیست

کی حقیقت را ورق گنجا بود

صفحه‌اش را گر جهان پهنا بود

کی زبان خامه باشد آشنا

تا دهد شرح از حقیقت با شما

محرم این رازها نبود دو دل

آن دلی کان نیست جنس آب و گل

درخور این رازها هر گوش نیست

محرم این هوش جز بیهوش نیست

طوطیان فهمند سر هندیان

ماکیان را راز هندویان مخوان

با زنان میگو سخن از میل و خال

نی ز آب و نیزه و جنگ و جدال

با حقیقت از حقیقت گو سخن

پیش اهل وهم از اینسان دم مزن

این شکرها را به طوطی بخش و بس

طعم شکر را نداند خرمگس

ای خدا فریاد از این پندارها

زین گمان و وهم جان آزارها

پردهٔ پندار ما صد پاره کن

وهم را از کوی ما آواره کن

باز گویم گفته‌ام هم بارها

دل به تنگ آمد از این پندارها

عمر در افسانه بگذشت ای دریغ

وقت زرع و دانه بگذشت ای دریغ

مانده‌ام تنها خدایا همدمی

سینه تنگی می‌کند کو محرمی

محرمی کو تا بگویم درد خویش

درد جان زار غم پر درد خویش

محرمی کو تا که با او ساعتی

خالی از اغیار سازم خلوتی

دامن خود زاب چشمان تر کنم

قصهٔ پر غصهٔ خود سر کنم

گویم او گرید به حال زار من

وانچه بر من آید از پندار من

ای حریفان کو بت طناز من

دوستان دل ز غم پرداز من

همتی شاید دل از غم واخریم

ره به کوی دلبر زیبا بریم

دل فدای آن بت نیکو کنیم

جان نثار افشان پای او کنیم

آنچه از خود جمله را یک سو نهیم

از خود و از هستی خود وارهیم

ساقیا برخیز و می در جام کن

فارغم از قید این اوهام کن

محفلی امشب ز نور آراستم

قدسیان را وعده آنجا خواستم

اهل محفل سر به سر کروبیان

پیشکارانش همه روحانیان

ساقیا صهبای روحانی بده

می به یاد آنکه می‌دانی بده

می به جام من به یاد یار کن

فارغم زین عالم پندار کن

جرعه‌ای زان لعل ربانی بده

گر نخواهی فاش پنهانی بده

نیست فرصت تا بریزم خم به جام

رحمتی فرما بریزم خم به کام

خم هم از دل برنمی‌دارد غمی

ای دریغا گر ز مِیْ بودم یمی

ساقیا می در قدح کن بیدرنگ

شیشهٔ تقوای ما را زن به سنگ

ساقیا امشب مبارک محفلی‌ست

رحم بر ما کن نه ما را هم دلی‌ست

محفل خاص است در وی اهل راز

فرصتت در دست شبهای دراز

باده پیمایی بیا آغاز کن

هم گره از زلف جانان باز کن

طره‌اش را مشک عنبر برفشان

عود و صندل هم به مجمر برفشان

مطربا امشب نوایی ساز کن

نغمه‌ای بر یاد او آغاز کن

نغمه‌ای برکش به یاد دلبران

تا نثار آریم جان و دل بر آن

امشب ای ساقی به دور انداز جام

مثل ذاک اللیل ما جازالمنام

ای بسی شبها که ما خواهیم خفت

زشت و زیبا ای بسی خواهیم گفت

گو یک امشب چشم ما بیدار باش

امشبی محو جمال یار باش

ای صفایی تو در این بزم و خیال

آن زن زاهد گرسنه در جدال